Straż ochrony kolei, w myśl ustawy o transporcie kolejowym z dnia 28 marca 2008 r., jest uzbrojoną formacją mundurową, tworzoną przez zarządcę lub kilku zarządców za zgodą ministra właściwego do spraw transportu wydaną w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych.

Ustawa o transporcie kolejowym ustanawia następujące wymagania dla osoby, która ubiega się o stanowisko funkcjonariusza straży ochrony kolei:

• Obywatelstwo polskie;
• Pełna zdolność do czynności prawnych;
• Co najmniej wykształcenie średnie lub średnie branżowe;
• Uregulowany stosunek do służby wojskowej;
• Nienaganna opinia;
• Zdolność fizyczna i psychiczna do służby w formacjach uzbrojonych;
• Niekaralność za przestępstwa umyślne.

Funkcjonariusze straży ochrony kolei są dopuszczani do wykonywania zadań z użyciem broni palnej na wniosek komendanta straży, w drodze decyzji wydanej przez właściwy organ policji. Broń palną, amunicję oraz wyroby o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym straż ochrony kolei nabywa na podstawie dokumentu uprawniającego do ich nabycia, wydanego przez komendanta wojewódzkiego Policji na wniosek właściwego komendanta straży ochrony kolei, który następnie może przydzielić funkcjonariuszom broń wraz z amunicją.

Zgodnie z przywołaną ustawą, do zadań straży ochrony kolei należy:

1. kontrola przestrzegania przepisów porządkowych na obszarze kolejowym, w pociągach i innych pojazdach kolejowych oraz w pomieszczeniach przeznaczonych do obsługi podróżnych korzystających z transportu kolejowego na dworcach kolejowych;
2. ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia na obszarze kolejowym, w pociągach i innych pojazdach kolejowych oraz w pomieszczeniach przeznaczonych do obsługi podróżnych korzystających z transportu kolejowego na dworcach kolejowych.

Wykonywanie powyższych zadań w pomieszczeniach przeznaczonych do obsługi podróżnych korzystających z transportu kolejowego na dworcach kolejowych następuje zawsze na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy strażą ochrony klei a podmiotem zarządzającym dworcem kolejowym.

Wykonując swoje zadania, funkcjonariusz straży ochrony kolei ma prawo do:

1. legitymowania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, jak również świadków przestępstwa lub wykroczenia, w celu ustalenia ich tożsamości;
2. legitymowania i ujęcia osób, u których występują objawy chorób zakaźnych, oraz osób, które przebywały z osobami, u których wystąpiły takie objawy, w celu ustalenia ich tożsamości i zapobiegnięcia rozprzestrzenieniu chorób zakaźnych;
3. ujęcia, w celu niezwłocznego doprowadzenia do najbliższej jednostki Policji, osób, w stosunku do których zachodzi uzasadniona potrzeba podjęcia czynności wykraczających poza uprawnienia straży ochrony kolei;
4. zatrzymywania i kontroli pojazdu drogowego poruszającego się na obszarze kolejowym i przyległym pasie gruntu w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia przy użyciu tego pojazdu;
5. nakładania grzywien, w drodze mandatu karnego, na zasadach określonych w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia;
6. przeprowadzania czynności wyjaśniających, występowania do sądu z wnioskiem o ukaranie, oskarżania przed sądem i wnoszenia środków odwoławczych w trybie określonym w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia.

Przy wykonywaniu czynności służbowych funkcjonariusz straży ochrony kolei korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. Funkcjonariusze nie mogą bez zezwolenia komendanta podejmować innego zajęcia zarobkowego.