Rozdział  21 ustawy o Służbie Więziennej reguluje odpowiedzialność dyscyplinarną funkcjonariuszy, którzy odpowiadają dyscyplinarnie za naruszenie dyscypliny służbowej lub za czyny sprzeczne ze złożonym ślubowaniem.

Naruszenie dyscypliny służbowej jest to czyn funkcjonariusza popełniony umyślnie lub nieumyślnie polegający na naruszeniu dobrego imienia służby, na przekroczeniu uprawnień lub niewykonaniu obowiązków wynikających z przepisów prawa lub rozkazów i poleceń wydanych przez przełożonych.

Ustawa wskazuje przykłady naruszeń dyscypliny:

• odmowa wykonania albo niewykonanie polecenia lub rozkazu przełożonego bądź organu uprawnionego na podstawie ustawy do wydawania poleceń funkcjonariuszom;
• zaniechanie czynności służbowej albo wykonanie jej w sposób nieprawidłowy;
• niehumanitarne traktowanie, uwłaczające godności osób pozbawionych wolności;
• niedopełnienie obowiązków służbowych albo przekroczenie uprawnień określonych w przepisach prawa;
• wprowadzenie w błąd przełożonego lub innego funkcjonariusza, jeżeli wyrządziło to lub mogło wyrządzić szkodę służbie lub innej osobie;
• postępowanie przełożonego przyczyniające się do rozluźnienia dyscypliny służbowej;
• stawienie się do służby w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka oraz spożywanie alkoholu lub podobnie działającego środka w czasie służby;
• utrata służbowej broni palnej, amunicji lub legitymacji służbowej;
• utrata przedmiotu stanowiącego wyposażenie służbowe, którego wykorzystanie przez osoby nieuprawnione wyrządziło szkodę obywatelowi lub stworzyło zagrożenie dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa powszechnego;
• utrata dokumentu zawierającego informacje stanowiące tajemnicę państwową lub służbową;
• nadużycie zajmowanego stanowiska służbowego lub służby dla osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej;
• samowolne oddalenie się funkcjonariusza z rejonu zakwaterowania, jeśli pełni służbę w systemie skoszarowanym, a także nieusprawiedliwione opuszczenie lub niestawienie się w miejscu pełnienia służby.

Karami dyscyplinarnymi, które mogą zostać wymierzone funkcjonariuszowi Służby Więziennej są:

• nagana;
• ostrzeżenie o niepełnej przydatności na zajmowanym stanowisku służbowym;
• ostrzeżenie o niepełnej przydatności do służby w Służbie Więziennej;
• wyznaczenie na niższe stanowisko służbowe;
• obniżenie stopnia;
• wyznaczenie na niższe stanowisko służbowe wraz z obniżeniem stopnia;
• wydalenie ze służby.

Ustawa stanowi, że wymierzona kara powinna być współmierna do popełnionego przewinienia dyscyplinarnego i stopnia zawinienia. Za popełnienie kilku przewinień dyscyplinarnych można wymierzyć jedną karę dyscyplinarną. Będzie ona wówczas odpowiednio surowsza. Okolicznościami, które mogą mieć wpływ na złagodzenie wymiaru kary są nieumyślność jego popełnienia, podjęcie przez funkcjonariusza starań o zmniejszenie jego skutków; brak należytego doświadczenia zawodowego lub dostatecznych umiejętności zawodowych; dobrowolne poinformowanie przełożonego dyscyplinarnego o popełnieniu przewinienia dyscyplinarnego przed wszczęciem postępowania dyscyplinarnego.

Art.  248 ustawy wymienia uprawnienia obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym. Ma on prawo do:

• odmowy składania wyjaśnień;
• zgłaszania wniosków dowodowych;
• przeglądania akt postępowania dyscyplinarnego oraz sporządzania z nich notatek;
• ustanowienia obrońcy;
• wnoszenia do przełożonego dyscyplinarnego zażaleń na postanowienia wydane w toku postępowania przez rzecznika dyscyplinarnego, w terminie 7 dni od dnia doręczenia i w przypadkach wskazanych w ustawie;

Postępowanie dyscyplinarne prowadzi rzecznik dyscyplinarny. Co ważne, w postępowaniu dyscyplinarnym obowiązuje zasada obiektywizmu. Oznacza to, że przełożony dyscyplinarny i rzecznik dyscyplinarny są obowiązani badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść obwinionego.

Co więcej, obwinionego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym orzeczeniem a niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść obwinionego. Wynika stąd, że w postępowaniu dyscyplinarnym znajduje zastosowanie domniemanie niewinności.

W sprawach nieuregulowanych w ustawie o Służbie Więziennej do postępowania dyscyplinarnego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego.

Warto wskazać, że od orzeczenia oraz postanowienia kończącego postępowanie dyscyplinarne funkcjonariuszowi przysługuje prawo wniesienia odwołania do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania obwinionego sądu pracy, w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia lub postanowienia wraz z uzasadnieniem.

W Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 lipca 2010 r. w sprawie czynności związanych z postępowaniem dyscyplinarnym funkcjonariuszy Służby Więziennej określono szczegółowy tryb wykonywania czynności związanych z tym postępowaniem.